Cyrylica | Cyrylica pisana
Stworzenie, zastosowanie i rozpowszechnienie alfabetu cyrylickiego przypisuje się braciom Konstantemu – Cyrylowi Filozofowi i Metodemu. W Salonikach urodzili się. Ich ojciec Leon był dowódcą wojskowym, a matka pochodziła ze szlacheckiej rodziny, z pochodzenia Bułgarka. Według biografii Metodego, rodzina była dobrze znana „królowi i całemu regionowi Tesaloniki”. Starszy z braci, Metody, wcześnie poświęcił się życiu świeckiemu – pełnił służbę wojskowo-administracyjną i był gubernatorem jednej z prowincji Cesarstwa Bizantyjskiego. Konstantyn otrzymał wykształcenie w słynnej szkole Magnaurus w Konstantynopolu, gdzie wykazał się wyjątkowymi darami. Dzieło obu braci i ich uczniów w Bułgarii stanowi wielki wkład w budowę i rozwój bułgarskiej i europejskiej kultury średniowiecznej.
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ж ж | З з | И и | Й й |
| К к | Л л | М м | Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т | У у |
| Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ь ь | Ю ю | Я я |
Stworzenie alfabetu głagolickiego
W 851 roku obaj bracia wycofali się do klasztoru Polichron na górze Olimp, gdzie podczas 8-letniego pobytu „rozmawiali i pilnie zajmowali się księgami.” Ich książkowe zamiłowania doprowadziły do wynalezienia alfabetu zwanego głagolicą. Z pomocą niewielkiego grona uczniów, na prośbę księcia wielkomorawskiego Rostisława, rozpoczęli tłumaczenie ksiąg liturgicznych na język bułgarski dla Kościoła chrześcijańskiego w Wielkich Morawach.
Alfabet głagolicki był używany w bułgarskim kościele i szkole, gdzie kształcili się uczniowie Cyryla i Metodego, kształciło się bułgarskie duchowieństwo, wzrosła ilość bułgarskiej literatury i tłumaczeń. Język bułgarski zadomowił się w kulcie i piśmie biznesowym.
Przeciwko działalności świętych braci wystąpili zwolennicy „trójjęzycznego dogmatu”, według którego nabożeństwa powinny być odprawiane tylko w trzech „świętych językach”: greckim, łacińskim, hebrajskim. W powstałych sporach konieczne stało się uzyskanie przez Cyryla i Metodego błogosławieństwa dla swojej działalności od rzymskiego papieża Adriana II, który po ich przybyciu do Rzymu poświęcił bułgarskie księgi i kult.
Konstantyn Filozof, który przyjął śluby monastyczne i imię Cyryl, zmarł 14 lutego 869 roku i został pochowany w kościele San Clemente w Rzymie. Po śmierci brata, Metody został wyświęcony przez papieża na biskupa Panonii. Nie spodobało się to duchownym niemieckim, którzy zaczęli żywić urazę do Metodego. Liczne pomówienia doprowadziły do wygnania Metodego do klasztoru.
W celu ochrony prestiżu Kościoła rzymskiego i wzmocnienia jego wpływów papież Jan VIII nakazał uwolnić Metodego i wyświęcił go na biskupa Wielkich Moraw. Jego ponowny przyjazd zaznaczył się wzrostem kultu, nauki i literatury. Metody zmarł 6 kwietnia 885 roku.
Śmierć Metodego była znakiem rozwiązania dzieła bułgarskich oświeceniowców i ich uczniów. Stopniowo wyrzucono z cerkwi bułgarskich duchownych i zakazano kultu w języku bułgarskim. W 866 roku uczniowie Konstantyna – Cyryl Filozof i Metody zostali wypędzeni z Wielkich Moraw. Część z nich, oskarżona o spiskowanie buntu przeciwko nowemu księciu wielkomorawskiemu Świętopełkowi, została sprzedana w niewolę do Wenecji.
Najbliżsi uczniowie świętych braci zostali uwięzieni. Ci, którzy przeżyli, w tym Klemens, Nahum i Angelarius, udali się do Bułgarii, gdzie mogli znaleźć nie tylko schronienie, ale i szansę na kontynuowanie swojej działalności.
Zwolennicy Cyryla i Metodego
Cyrylica | Cyrylica pisana
Na łożu śmierci Metody zebrał swoich uczniów i ogłosił Horazego swoim następcą słowami: „Ten wolny człowiek z waszej ziemi, dobrze oczytany w księgach łacińskich i ortodoksyjny; niech wola Boża i wasza miłość będzie nad nim tak samo jak nad moim” Życie Metodego, rozdział XVII. Metody mianuje Horaza arcybiskupem Moraw, ale w Rzymie się wahają.
W 885 roku do władzy doszedł nowy papież – Szczepan V. Jego polityka wobec wpływów bułgarskich była negatywna. Pod naciskiem duchowieństwa niemieckiego wysłał ambasadorów do księcia morawskiego Świętopełka, którzy zawieźli polecenia zakazu kultu bułgarskiego i usunięcia Horazda ze stanowiska arcybiskupa Moraw i Panonii.
Gorazd został zastąpiony przez Niemca Vihinga, który rozpoczął niszczącą kampanię przeciwko bułgarskim książkom i ich dystrybutorom. Niektórzy z wyznawców Metodego mieli splądrowane domy, inni zostali sprzedani jako niewolnicy w Wenecji. Bardziej doświadczonych uczniów, takich jak Gorazd i Klemens, zakuwano w łańcuchy i wrzucano do więzień, gdzie byli bici i torturowani, co miało na celu skłonienie ich do wyrzeczenia się wschodniego chrześcijaństwa i bułgarskiego kaznodziejstwa.
Mimo gróźb uczniowie, którzy pozostali poza więzieniami, kontynuowali pracę wśród ludzi. Ze strony duchownych niemieckich zaczęły się groźby, że nałożą na nich wielką karę i będą anatemować. Zwolennicy Metodego nie zostali zastraszeni groźbą, choć w średniowieczu uważano to za wielką karę. Nadal pracowali, ale potajemnie w oddzielnych klasztorach, a jako oficjalny język kultu narzucono łacinę.
Część uczniów Cyryla-Metodiusza, którzy zostali sprzedani jako niewolnicy w Wenecji, została wykupiona przez dostojnika bizantyjskiego. W hagiografii Nahuma – najstarszej hagiografii bułgarskiej czytamy:
„Gdy człowiek króla usłyszał o nich, wykupił ich. A gdy je wziął, przyniósł je do Konstantynopola i opowiedział o nich królowi Bazylemu. I znowu oddali im ich rangi i godności – starszych i diakonów, które mieli wcześniej.”
Część uczniów Cyryla i Metodego pozostała w Konstantynopolu.
Po wyparciu przez oddziały niemieckie wyznawcy Cyryla i Metodego podzielili się na grupy, by nie zostać zauważonym i by się uratować. Nie wiadomo, co stało się z Gorazdem. Informacje o nim kończą się po torturach w więzieniach. Nie wiadomo, czy tam zmarł, czy został wygnany gdzieś indziej, by odizolować się od swoich.
Jednak grupa trzech osób przeżyła i skierowała się do Bułgarii. Klemens, Nahum i Angelarius. Po nich mogli przyjść inni klerycy, ale nic o nich nie wiadomo.
Rozpowszechnienie cyrylicy
Clement, Nahum i Angelarius wyruszyli do Bułgarii z nadzieją. Teofilakt pisze o nich:
„Myśleli o Bułgarii, dążyli do Bułgarii i mieli nadzieję, że Bułgaria da im odpoczynek”.
W 886 roku uczniowie Cyryla i Metodego zostali przyjęci z wielkimi honorami w Pliskach. Umieszczono ich w domach bojarów Czesława i Eszacha, aby odpoczęli i odzyskali siły.
Jednak z powodu trudów i cierpień Angelarius zmarł. Podczas rozmów władcy Bułgarii Borysa I z Klemensem i Naumem narodził się pomysł utworzenia dwóch głównych ośrodków zajmujących się kształceniem duchowieństwa i działalnością literacką w języku bułgarskim.
Poprzez chrystianizację Borys miał nadzieję zlikwidować różnice religijne i kulturowe wśród Bułgarów. Gorliwie patronując działalności edukacyjnej i stworzonemu dzięki niej bułgarskiemu duchowieństwu, Borys osiągnął cel swojego życia. Mianowicie „bułgaryzacja” Kościoła bułgarskiego.
Stopniowo w Bułgarii powstały dwa ośrodki oświeceniowo-literackie: dewolsko-ohrydzki i pliszkowsko-preszowski. W 893 roku w Presławiu zwołano radę narodową, na której postanowiono zastąpić język grecki w kulcie językiem bułgarskim. Klemens z Ochrydy został wybrany „pierwszym biskupem w języku bułgarskim”, czyli posługującym w języku bułgarskim.
Rozpoczęto zastępowanie kleru zagranicznego klerem bułgarskim przygotowanym przez Klemensa i Nahuma. W okresie 886-893 Klemens z Ochrydy nauczył bułgarskiego ponad 3500 uczniów. Poprzez swój osobisty przykład i dobrą organizację, wspomagany przez władze bułgarskie, Klemens stworzył ogromną bazę dla kultu, edukacji szkolnej i literatury w cyrylicy, rodzimym języku bułgarskim.
Na Morawach stopniowo zanikała mowa bułgarska i pisano i czytano tylko po łacinie, natomiast w Bułgarii dzieci uczyły się pisać w swoim języku, czytały bułgarskie listy i słuchały kazań i liturgii w języku zrozumiałym dla całego ludu. Klemens kontynuował tradycje Cyryla i Metodego i zbudował w Macedonii demokratyczne podstawy bułgarskiej edukacji.
Klemens Ochrydzki rozwijał działalność edukacyjną, kościelną i literacką. Wybudował dwa kościoły, a przed śmiercią zapisał swój majątek i księgi biskupstwu i klasztorowi św. Pantelejmona. Klemens zmarł w 916 roku, pochowany w klasztorze św. Panteleimon” koło Ochrydy.
O życiu i osobowości Nahuma wiadomo stosunkowo niewiele. Jednym z nielicznych źródeł na temat jego życia jest „Obszerny żywot Klemensa” autorstwa Teofila z Ochrydy. Jest to najstarsza i najbardziej autentyczna hagiografia Nahuma, napisana przez jego ucznia i współczesnego, ale niestety dzieło jest bardzo krótkie.
Zawiera ona więcej informacji o losach uczniów Cyryla i Metodego niż o Nahumie. Z relacji wiemy, że Nahum miał bułgarskie pochodzenie i w młodym wieku został mnichem. Za Cyrylem i Metodym podążał „wszędzie, nawet do starego Rzymu”. Tam został wyświęcony na starszego. Na Morawach współpracował z Klemensem, a po śmierci Metodego i osadzeniu Horazego trafił z nim do więzienia.
Po ich przybyciu do Plisk znów był intymnie u boku Klemensa. Naum zbudował nad Jeziorem Ochrydzkim duży klasztor i świątynię „św. Archanioły”. Według biografii Nahum przez 7 lat nauczał w Macedonii, a następnie przeszedł na emeryturę do klasztoru, gdzie przeżył ostatnie 10 lat swojego życia. W grudniu 910 roku zmarł ze starości i został pochowany przez swojego towarzysza Klemensa z Ochrydy.
Pierwsze pomniki w cyrylicy
Pod koniec IX lub na początku X wieku w preslawistycznej szkole literackiej (Bułgaria) na bazie alfabetu głagolickiego powstał alfabet cyrylicki. Najwcześniejsze napisy w cyrylicy znajdują się głównie w ośrodkach klasztornych i miejskich, takich jak Pliska i Presław, Krepcha (Targovishte), Ravna (na wschód od Plisk) i inne. W innych krajach przed X wiekiem nie są znane zabytki pisane cyrylicą. Większość napisów cyrylicą (Cyrylica pisana) jest niedatowana, są to głównie napisy autorstwa czcicieli, krótkie teksty modlitw i inskrypcje nagrobne.
Najwcześniej datowane napisy cyrylicą (Cyrylica pisana) to:
- Napis grobowy cyrylicą (Cyrylica pisana) w Krepczy, datowany na 921 r.
- Napis z datą 931 na dość zniszczonym naczyniu glinianym (być może wazie) znalezionym w Preslavie. Napis ma najwyraźniej treść krajową.
- Napis Dobrudża z datą 943, wykuty na bloku wapiennym. W średniowieczu kamień został wykorzystany do celów budowlanych, dlatego z całego tekstu pozostały tylko 4 linijki, które są trudne do odczytania.
- Napis na nagrobku churgubila Mostica, który był churgubilem (watażką) za czasów cara Symeona i cara Piotra. Tablica jest dziś zachowana w Narodowym Muzeum Historycznym w Sofii.
Najwcześniejsze znalezione inskrypcje, datowane lub niedatowane, wyraźnie wskazują, że w X wieku alfabet cyrylicki był nie tylko znany, ale i opanowany przez znaczną część ludności. Wskazuje to, że był on używany równocześnie z alfabetem głagolickim pod koniec IX wieku, po przybyciu uczniów Cyryla i Metodego.
Kto wymyślił alfabet cyrylicki?
Pytanie to było wielokrotnie omawiane w nauce, zbudowano kilka teorii:
- Bardzo niewiele osób twierdzi, że zarówno głagolicę, jak i cyrylicę wymyślili Cyryl i Metody.
- Е. E. Georgiev utrzymuje, że Cyryl stworzył alfabet głagolicki, ale po tym jak cyrylica (Cyrylica pisana) istniała już od dawna.
- Trzecia teoria, która jest najbardziej rozpowszechniona, mówi, że Cyryl stworzył alfabet głagolicki, a cyrylica (Cyrylica pisana) powstała później przez nieznaną osobę.
Tradycyjnie uważa się, że alfabet cyrylicki został wynaleziony przez Klemensa z Ochrydy, na polecenie króla Symeona, i nazwany na cześć jego nauczyciela, Konstantyna Cyryla Filozofa. Ale to twierdzenie zostało później odrzucone, ponieważ pierwsze napisy cyrylicą (Cyrylica pisana) znaleziono w okolicach Preslav, a nie w Ohrid, gdzie pracował Clement.
Hipoteza, że Klemens był autorem alfabetu cyrylicy, opiera się wyłącznie na zdaniu z krótkiej biografii Klemensa napisanej przez Demetriusza Homatianusa. Według niego, święty znalazł inne „prostsze znaki”. Hagiografia ta powstała jednak w XIII wieku i jest bardzo prawdopodobne, że na to twierdzenie miała wpływ tradycja ludowa.
Możliwe też, że jest to uproszczenie pisowni poszczególnych liter głagolicy.
Jak doszło do tego, że cyrylica (Cyrylica pisana) zdominowała alfabet głagolicki?
Z dzieła Czarnorusina Chrabera „O literach” wiemy, że w Bułgarii alfabet cyrylicki był ostro atakowany. W konserwatywnych kręgach w Bułgarii, które są już przyzwyczajone do pisma bizantyjskiego, panuje niezadowolenie. Jest też sprzeciw duchownych bizantyjskich, którzy obawiają się wielkiego odejścia pisma bułgarskiego od bizantyjskiego.
Dlatego ze względów dyplomatycznych wypracowano jakieś kompromisowe rozwiązanie, a dla ułatwienia ludności utworzono alfabet, który wykorzystywał dorobek Konstantyna Filozofa i mógł zaspokoić potrzeby Bułgarów – cyrylicę.
Dwa bułgarskie alfabety, głagolica i cyrylica (Cyrylica pisana), nadal współistniały, ponieważ równie dobrze spełniały swoje funkcje. Bardziej skomplikowane i zaokrąglone litery alfabetu głagolickiego były piękne i wygodne do pisania na pergaminie, natomiast litery cyrylicy o prostych liniach były wygodne do napisów na twardych przedmiotach.
Inskrypcje, w których znajdujemy mieszane użycie liter głagolicy i cyrylicy, wskazują, że oba alfabety były studiowane jednocześnie i były legalne i równe. W XI wieku alfabet głagolicki całkowicie zanikł w inskrypcjach, natomiast w literaturze występował w regionach oddalonych od stolicy (Święta Góra i Macedonia).
Podobieństwa i różnice między cyrylicą a głagolicą:
Pierwsze książki pisane głagolicą i cyrylicą:
Cyrylica | Cyrylica pisana
W przedmowie do Nieba Jan Exarch daje świadectwo powstania pierwszych książek w języku bułgarskim. Przed wyruszeniem na Morawy Cyryl i Metody przetłumaczyli kilka ksiąg liturgicznych, które będą im potrzebne: wyborową ewangelię, wyborowego apostoła, psałterz i zbiór wybranych nabożeństw. O tych przekładach wspomina się w obu tych długich hagiografiach i to one wyznaczają początek literatury bułgarskiej.
Na Morawach obaj bracia kontynuowali swoją działalność translatorską. Wraz z pierwszymi książkami w języku bułgarskim powstał nowy język literacki, który istniał od wieków.
W twórczości literackiej Konstantyna Cyryla dominuje literatura polemiczna, uroczysta proza oratorska, poezja kościelna i deklamacyjna. Przed wynalezieniem alfabetu bułgarskiego pisał po grecku, a potem po bułgarsku. W jego biografii napisano, że modlitwy napisane i wypowiedziane przez niego w okresie dojrzewania były jego pierwszymi dziełami. Są dwa. Jedna modlitwa jest do Grzegorza Błogosławionego, a druga do Boga. Nie wiadomo jednak, czy były to rzeczywiście jego pierwsze prace.
To, co jest niezaprzeczalne i pewne, to spisanie gnostyckiej relacji o misji saraceńskiej i chazarskiej. Z okazji tych dwóch misji Constantine-Ciril sporządził serię polemicznych dyskursów. Przy okazji swoich doświadczeń w Chazarii Cyryl pozostawił spisane szczegółowe dyskursy, które Metody przełożył z języka greckiego na bułgarski. Z Saracenami Konstantyn omówił i wyjaśnił kwestię Trójcy Świętej, pokoju, podatków i sztuki. Z Chazarami spierał się o Trójcę Świętą Boga, poczęcie, proroctwa Daniela, które prawo przymierza należy zachować, obrzezanie i chrzest, kult ikony i korzyści płynące z wiary chrześcijańskiej.
Niestety, nie zachowały się ani oryginały Cyryla, ani tłumaczenia Metodego. Jedynie w Obszernym Życiu Cyryla zachowały się jedyne ślady tych polemicznych dyskursów.
Konstantyn-Cyril był również autorem „Dyskursu o odkryciu relikwii Klemensa Rzymskiego”. „Pismo o wierze sprawiedliwej” podyktował osobiście swoim uczniom w Rzymie. Poprzez nią Konstantyn chciał zostawić swoim uczniom testament. W przedmowie stwierdza, że wyznaje przekonania wyrażone w książce.
Autorstwo „Prologu do Ewangelii” jest jednym z największych pytań w nauce. Z jednej strony uważa się, że wiersz należy do Konstantego Cyryla, a z drugiej do Konstantego Presławskiego. Najprawdopodobniej wiersz został skomponowany z okazji pojawienia się Ewangelii w języku bułgarskim. To wyjątkowe wydarzenie miało na celu zaznaczenie i podkreślenie całości książki.
Ugruntowany jest pogląd, że Metody zajmował się również działalnością twórczą. Kanon Demetriusza z Tesaloniki ukazuje nostalgię Metodego, który opuścił rodzinne miasto, by wędrować po obcych ziemiach; opowiada o niespokojnym życiu bułgarskich nauczycieli, pełnym niebezpieczeństw i prześladowań.
Znaczenie dzieła Cyryla-Metodiusza dla narodów
Cyrylica | Cyrylica pisana
Dzieło obu braci zainaugurowało nową erę w Europie. Zakłóciła ona tradycyjny kult, prowadzony w języku greckim i łacińskim, i wprowadziła bułgarski jako trzeci język liturgiczny. Miała ona również duże znaczenie polityczne. Na Morawach dzieło to położyło kres niemieckiej dominacji, stworzyło kościół narodowy i ukształtowało wyższą tożsamość.
Działalność Cyryla i Metodego w Bułgarii stała się odwrotem od bizantyjskich aspiracji kościelnych i politycznych. Mianowano bułgarskich starszych duchownych, stworzono bułgarskie kadry kapłańskie, a Kościół bułgarski zajął własne miejsce wśród kościołów europejskich z bułgarskim kultem i obchodami bułgarskich świętych. Na przestrzeni wieków dzieło Cyryla i Metodego oraz ich uczniów było źródłem dumy i ostoją bułgarskiej tożsamości i pewności siebie.
Braciom Naidenowi i Konstantemu Gerowowi przypisuje się, że ogłosili święto Cyryla i Metodego świętem narodowym. W 1851 roku wraz z innymi Bułgarami postanowili zmienić nazwę szkoły w Płowdiwie na „Cyryl i Metody” i od tego czasu obchodzony jest jej patron.
W 1867 roku Hristo Botev wygłosił w swoim rodzinnym mieście Kalofer przemówienie o wyczynach świętych braci, w którym wezwał lud do pójścia za przykładem Cyryla i Metodego w kierunku powszechnej wolności i oświecenia. Podczas powstania kwietniowego i wojny wyzwoleńczej twarze obu braci towarzyszyły bułgarskim powstańcom. Na fladze Samary widnieją twarze Cyryla i Metodego. Dzieło świętych braci nabrało światowego znaczenia, ponieważ rozprzestrzeniło się wśród wielu narodów.
Cyrylica pisana | Cyrylica | Sztorm wiedzy | Cyrylica | Cyrylica pisana
